Finansal sistem;fon fazlası olanlar,fon açığı olanlar finansal piyasalar,finansal aracılar ve organizasyon ile denetiminden sorumlu olan birimlerden oluşur.Temel olarak tasaruf sahiplerinden yatırımcılara doğru fon transferş fonksiyonunu üstlenmiş olan bir bütündür.Alıcı ve satıcıları karşı karşıya getiren ortamlara piyasa adı verilir.Fon ihtiyacı olan,yani fon arayan ekonamik birimlerle,fon fazlası olan yani fon satmak isteyen ekonomik birimleri karşı karşıya getiren ortamlara ise Finalsal Piyasa denir.Finalsal piyasaların üstlendiği fonksiyonlar şunlardır:
1-Fon transferi sağlamak;Finalsal piyasaların en temel fonksiyonu tasaruf yapanların ellerindeki fon fazlasını fon açığı olanlara aktarmaktır.Bir ekonamide temel ödünç verenler(tasaruf sahipleri) hane halklarıdır.Ekonamide borçlanan temel birim ise işletmeler ve devlettir.Fonlar ödünç verenlerden ödünç alanlara doğrudan ya da dolaylı finansman yoluyla aktarılabilir.Doğrudan finasman;borç alanların finalsal piyasalarda menkul satarak ödünç verenlerden direkt borçlanmasıdır.Dolaylı finasmanda ise fonlar,fon fazlası olanlardan finalsal aracılar yoluyla fon açığı olanlara aktarılır.
2-Risk Paylaşımı:Risk;bir varlığın gelecekteki değeri konusunda mevcut olan belirsizliktir.Tasarruf sahipleri elde ettikleri tüm varlıkları istikrarlı bir getiri beklentisi içinde mevcut varlık sepetlerine dahil ederler.Çeşitli varlıklardan oluşan bu sepete portföy denir.Servetin çeşitli varlıklar arsında dağıtılmasına ise çeşitlendirme adı verilir.
3-Likitide:Bir varlığın bir ödeme aracına dönüşüm hızı ve kolaylığıdır.
4-Enformasyon toplama ve dağıtma:Borçlanmak isteyenler hakkında ve finalsal varlıkların getirileri ile ilgili beklentiler hakkında enformasyon toplanmasını ve bunun dağıtımını mümkün kılmasıdır.Toplanacak bu enformasyon borçlanmak isteyenlerin mali geçmişleri ve borçlanılan fonlarla ne yapacakları hakkındaki bilgileride kapsar.Eksik bilgilenme(asimetrik endormasyon),borç almak isteyen tarafın borç verecek tarafın sahip olmadığı bazı bilgilere sahip olması ve gerçekleşecek finalsal işlemde bunun avantajını kullanmasıdır.Bu konu sigortacılık sektöründe çok önemlidir.
FİNALSAL PİYASALARIN YAPILANMASI
Borç ve Ortaklık Piyasaları:
Firmalar ya da kişiler finalsal piyasalardan iki temel yolla fon elde edebilirler.Bu yollardan birincisi ve en çok kullanılanı tahvil veya bono gibi bir borç aracı çıkartılmasıdır.Borç aracı:çıkaran kişinin ,aracı elinde bulunduran kişi veya kuruma belirli bir tarihe(vade)kadar düzenli aralıklarla belirli bir miktar(faiz)ödemeyi kabul ettiğini ve vade bitiminde ana parayı geri ödemeyi taahüt ettiğini gösteren anlaşmadır.Vade,bir borç aracının tarafların yükümlülüklarini yerine getirmeleri ile geçerliliğini yitireceği tarihtir.Bir yıldan kısa vadeli borç araçları kısa vadeli ,bir yıl ile on yıl arasında vadeye sahip olanlar ise orta vadeli,on yıl veya daha uzun vadeye sahip olanlar ise uzun vadeli borç araçlarıdır.Ortaklık araçları,bir işletmenin varlıklarını ve net gelirini paylaşma hakkı doğuran menkul kıymetlerdir.Bu araçlar,bunları elinde bulunduranlara genellikle periyodik ödeme(kar payı)yapılmasına olanak sağlar.Bu senedi ellerinde bulunduranlara sahiplik(mülkiyet)hakkı verir.Borç senedi yerine ortaklık senedine sahip olmanın temel dezavantajı ise ortaklık senedini elinde bulunduran kişinin artakalan alacaklı olmasıdır.
Birincil ve ikincil Piyasalar:
Bir şirket veya devlet tarafından çıkartılmış olan menkul kıymetlerin ilk alıcılara satıldığı finalsal piyasalara birincil piyasa,daha önce çıkartılmış olan menkul kıymetlerin yeniden satıldığı piyasalara ikincil piyasa denir.Birincil piyasalarda satış işlemleri genellikle kapalı kapılar ardında yapıldığından bu piyasalar kamuoyu tarafından pek bilinen piyasalr değildir.Birincil piyasada menkul kıymetlerin ilk kez satışına yardımcı olan en önemli kurum yatırım bankalarıdır.Yatırım bankalarının yaptıkları bu işleme underwriting denir.Underwriting,bir şirket tarafından çıkartılan menkul kıymetlerin birincil piyasada fiyat garantisi ile satışının sağlanması amacı ile bir yatırım bankasına devredilmesi işlemidir.İkincil piyasaların sağlıklı işleyebilmesi için en önemli rol menkul kıymet broker’ları ile dealer’larına aittir.Broker,menkul kıymetlerin alıcı ve satıcılarına eşleştiren yatırım temsilcileridir.Dealer ise belirtilen fiyattan kendi nam ve hesabına menkul kıymetleri alıp satarak alıcılar ve satıcılar arasında bğ kuran finalsal aracılardır.İkincil piyasaların şirket açısından üstlendiği iki önemli fonksiyon vardır.Bunlar;
a)İkincil piyaslar finalsal araçların satışını kolaylaştırarak daha likit olmasını sağlar.
b)İkincil piyasalar,birincil piyasa satılan menkul kıymetin fiyatının belirlendiği piyasalrdır.
Borsalar ve Tezgah Üstü(Over The Counter)Piyasalar
İkincil piyasalar iki şekilde organize olur.Bunlardan birincisi borslar şeklinde örğütlenmedir.İkincisi ise tezgah üstü(OTC)piyasalardır.Borsa,menkul kıymet alan ve satanların veya bunların brıker’ların alım-satım işelemlerini gerçekleştirdikleri bu amaçla düzenlenmiş belirli bir fiziki mekandır.Tezgah üstü piysa(OTC)ise,bırsa dışında menkul kıymetlerin alınıp satıldığı piyasalardır.
Spot ve Vadeli Piyaslar:
Spot piyasa finalsal varlığın hemen teslim edildiği ve ödemenin hemen yapıldığı piyasalardır.Bu nedenle bu piyasalara nakit piyasalar da denir.Vadeli piyasalar ise,menkul kıymetlerin gelecekteki bir tarihte bu günden anlaşılan bir fiyattan alınıp satıldığı piyasalardır.
Para ve Sermaye Piyasaları
Bir yıldan daha kısa vadeye sahip menkul kıymetlerin alınıp satıldığı piyasalara para piyasası,orta ve uzun menkul kıymetlerin alınıp satıldığı piyasalara ise sermaye piyasası denir.Özellikle bankalar para piyasasını aktif olarak kullanırken,sigorta şirketleri daha çok sermaye piyasasını kullanır.
FİNALSAL ARAÇLAR
1-PARA PİYASASI ARAÇLARI
Türkiye’de organize olmuş para piyasalarına 1987′de geçilmiştir.Türkiye’deki para piyasaları,TL piyasaları ve döviz piyasaları olmak üzere ikiye ayrılır.Bu piyasalardan TL para piyasasında işlem gören belli başlı menkul kıymetler(para piyasası araçları)şunlardır;
a)Hazine Bonosu:Vadesi bir yıldan kısa olan ve iskontoyla satılan devlete ait borlanma senetleridir.
b)Finasman Bonosu:Anonim ortaklıkları biçimde kurulmuş olan şirketler tarafından ihraç edilebilen kısa vadeli borçlanma araçlarıdır.Vadeleri 30 günden kısa,360 günden uzun olamaz.
c)Banka bonoları:Kalkınma ve yatırım bankalarının kaynak sağlamak amacıyla,borçlu sıfatıyla düzenleyip ihraç ettikleri emre ve hamiline yazılı menkul kıymetlerdir.
d)Bnaka garantili bonolar:Kalkınma ve yatırım bankalarından kredi kullanan anonim ortaklıklarının bu kredilerin teminatı olarak borçlu sıfatıyla düzenleyip alacaklı bankaya verdikleri emre yazılı menkul kıymetlerdir.
e)Varlığa dayalı menkul kıymet (VDMK):İhraç eden kurumun kendi tivari işlemlerinden doğan veya devaldığı alacakları karşılığında ihraç edilen menkul kıymetlerdir.
f)Yatırım fonu katılım payları:Yatırım fonu,katılma belgeleri sonucu toplanan belge sahipleri adına dağıtılması ilkesine göre hareket ederek,menkul kıymetlerden oluşan portföyü işletmek amacıyla kurulan mal varlığıdır.Portföy değerinin en az %25′ini devamlı olarak Türkiye’de kurulmuş anonim ortaklıklarının hisse senetlerine yatırmış olan yatırım fonları A tipi,diğeri ise B tipi yatırım fonudur.
g)Repo/Ters repo:Repo,menkul kıymetlerin geri alım taahhüdü ile satışıdır.Ters repo ise,menkul kıymetlerin geri satış taahüdü ile alımıdır.
2-SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI
Türkiye’de sermaye piyasası araçları içinde en çok hisse senetleri ve son yıllarda eurobond’lar kullanılmakadır.
a)Hisse Senedi:Bir şirkete ait sermeyenin belli bir oranını temsil esen ve sahiplerine o oranda ortaklık hakkı sağlayan,belirli şekil şartına sahip menkul kıymetlerdir.Hisse senedi elinde bulunduran kişiye irketin net geliri ve varlıkları üzerinde alacak hakkı doğuran pay senetleridir.
b)Özel sektör tahvilleri:Tahvil,devlet ve anonim şirket tarafından ödünç para bulmak amacıyla üzerinde yazılı değerleri eşit ve ibareleri aynı olmak üzere çıkarılan vadesi bir yıl ve daha uzun borç senetleridir.Özel şirketler tarafından çıkarılan tahvillere özel sektör tahvili denir.
c)Devlet tahvilleri:Kamu kesimi harcamalarını ve bütçe açıklarını finanse etmek amacıyla Hazine tarafından 1 yıl ve daha uzun vadeli borç araçlarıdır.
d)Kar ve zrar ortaklığı belgesi:Anonim ortaklıkları tarafından kar ve zarara ortak olmak üzere yurt içinde ve yurt dışında satılmak için çıkartılan menkul kıymetlerdir.
e)Katılma intifa senedi:Anonim ortaklıkların nakit karşılığı satılmak üzere ihraç ettikleri menkul kıymetlerdir.
f)Gelir ortaklığı senedi:Kamu ortaklığı idaresi tarafından ihraç edilen menkul kıymelerdir.
g)Eurobond:Uluslararası borçlanmalarda yabancı tahvil ve eurobond olmak üzere 2 yol kullanılır.Yabancı tahvil,yabancı bir ülkede satışa sunulan ve satışa sunulduğu ülkenin para birimi üzerinden ihraç edilen tahvildir.Eurobond ise,satışa suulduğu ülkenin para birimi dışında bir para birimi üzerinden ihraç edilen tahvildir.