Muhasebe bir kayıt tekniği olarak para ile ifade edilebilen işlemlerle ve
olaylarla ilgili belgeleri toplayıp saklamakta, belirli prensipler dahilinde
kayıtlara geçirmekte, kaydedilen bilgileri belirli başlıklar altında toplayarak
gruplamakta; genellikle yıl sonlarında yapılan işlemlerle ilgili bilgileri Gelir
Tablosu ile Bilanço denilen iki temelmali tabloda özetlemekte, böylece
yöneticilere veya işletme sahiplerine işletmenin kârlılığı ve sahip olduğu
değerleri hakkında bilgi vermektir. Muhasebenin günümüzdeki görevi burada
bitmemekte, yapılan işlemler çeşitli karşılaştırmalar ve analiz teknikleri
yardımı ile analiz edilmekte, mali tabloların sağladığı özet bilgiler daha
sağlıklı ve kullanılabilir hale getirilmektedir. İşletme olarak ;maliyet
hesapları yapmakta, nakit akımı, fon akımı, net çalışma sermayesi gibi çeşitli
mali tablolar düzenlemekte, işletme bütçelerini tanzim etmektedir. Muhasebe,
çeşitli analiz ve yorumlama teknik ve aletlerini kullanarak elde ettiği
neticeleri yorumlar ve yöneticilere raporlar halinde sunar, böylece onlara
yardımcı olur.
Ülkemizde muhasebe, Cumhuriyet dönemine kadar basit kayıt usullerine
dayandırılmış, uygulama daha çok devlet sektöründe görülmüştür. Cumhuriyet
döneminde 1960 yılına kadar muhasebeye Alman etkisi hakim olmuştur. Sümerbank
için hazırlanan muhasebe sistemi İktisadi Devlet Teşebbüslerinin çoğu tarafından
benimsenip uygulanmıştır. 1972 yılından itibaren de Kamu İktisadi
Teşebbüslerinde Tek Düzen Muhasebe Sistemi’nin uygulamasına geçilmiştir.
SermayePiyasa Kurulu, kendine tabi işletmeler için 1983 yılı başında Mali Tablo
formları ve 1984 yılı başında Genel Hesap Planı yayınlanmıştır. Böylece muhasebe
uygulamasında bir tek düzene doğru hareket edilmiştir. 1993 yılı başından
itibaren de Maliye Bakanlığı’nın yayınladığı Tek Düzen Muhasebe Sistemi
yürürlüğe girmiştir. Maliye ve Gümrük Bakanlığı’nın yayınlamış olduğu Tek Düzen
Muhasebe Sistemi;
Muhasebe Temel Kavramlarını,
Muhasebe Politikalarını,
Mali Tablolar İlkelerini,
Mali Tabloların Düzenlenmesi ve Sunulmasını,
Tek Düzen Hesap Çerçevesini,
Hesap Planı ve İşleyişini açıklamaktır.
Mali tablolar Temel Mali Tablolar ve Diğer Mali Tablolar olarak iki gruba
ayrılmıştır. Temel mali tablolar olarak Bilanço ve Gelir Tablosu tanımlanmıştır.
Bilanço
Bilanço bir işletmenin düzenlenme tarihindeki sahip olduğu varlıklar ile bu
varlıkların sağlandığı kaynakları gösteren bir tablodur. Bir işletme, işletme
içi ve işletme dışı olmak üzere iki kaynaktan finansman sağlayabilir. Sağlanan
bu kaynaklar fiziki değerlere veya işletmenin talep ettiği haklar olarak
alacaklara bağlanmış olur. Bilançonun sol tarafını oluşturan Aktifler, Dönen
Varlıklar ve Duran Varlıklar; bilançonun sağ tarafını oluşturan Pasifler ise
Kısa Vadeli Borçlar, Uzun Vadeli Borçlar ve Özkaynaklar gruplarına ayrılmıştır.
Bilançonun pasifinde yeralan kaynaklar ise vadelerine göre en kısa vadeden en
uzun vadeye doğru sıralanmıştır.
İşletmeler bilançolarını tek düzen form tiplerine göre düzenlemek zorundadırlar.
Böylece karşılaştırmada kolaylık sağlarlar ve anlam birliği oluştururlar.
Ayrıca, işletmeler bilançolarını ayrıntılı ve özet bilanço tipleri şeklinde
düzenleyebilirler.
Bilanço, bir işletmenin mali ve ekonomik bünyesini ortaya koymaktadır.
İşletmenin hangi kaynaklardan fon sağladığını gösteren mali bünye bilançosunun
sağ tarafında pasif başlığı altında yer almıştır. Sağlanan fonların yatırıldığı
değerler de ekonomik bünye olarak açıklanır. Ekonomik bünye bilançosunun
soltarafında aktif başlığı altında belirtilmiştir. Bir işletme işletme içi ve
işletme dışı olmak üzere iki kaynaktan fon sağlar.İşletme dışı kaynaklara,
yabancı kaynaklar veya borçlar; işletme içi kaynaklara da özsermaye veya
özkaynaklar ifadeleri kullanılmaktadır. İşletmenin özsermayesini işletme sahip
veya sahiplerinin koymuş olduğu esas sermaye, işletmenin faaliyeti neticesi
sağlanan kârlardan dağıtılmayarak işletme bünyesinde korunan kısımlar ve en son
dönemin kâ rı oluşturur. İşletmenin faaliyet zararları ise özsermayeden
düşülmektedir. İşletme kendi dışından ve kendi kaynaklarından sağladığı fonları
bazı değerlere yatırmaktadır. Henüz kullanamadığı veya kullanacağı fonlar
kasasında veya banka hesaplarında yer almaktadır. Sağladığı bazı fonları da
henüz tahsil edemediğinden bir hak şeklinde ortaya çıkan alacaklar olarak
bağlanmış olmaktadır. Bu durumda, fon kullanım yerlerini gösteren aktif aktif
değerler fiziki yapıya sahip mevcut değerler ve hak şeklinde ortaya çıkan
alacaklar olarak gruplandırılmıştır. Bir işletme sağladığı fonları, mutlaka bazı
değerlere yatırmış veya bir alacak olarak bağlı hale getirmiştir. Henüz
kullanmadığı fonlar da kasasında veya banka hesaplarında bulunacaktır. Bu
sebeple, bilançonun aktif ve pasif tarafı (ekonomik ve mali bünyesi) birbirine
eşittir. Bu eşitlik hiç bir zaman bozulamaz.
Temel Muhasebe Eşitliği: Başka bir deyişle, aktif ve pasif taraflarını oluşturan
fon kullanım yerleri ve fon kaynaklarının birbirine eşit olması muhasebe temel
eşitliğini meydana getirmiştir. Bilançonun fon kullanım yerlerini ifade eden
aktifinde Mevcutlar ve Alacaklar, fon kaynaklarını gösteren pasifinde Borçlar ve
Öz kaynaklar yer almaktadır. Mevcutlar işletmenin sahip olduğu fiziki yapıya
sahip değerlerini; alacaklar bir hak şeklinde ortaya çıkan işletmenin üçüncü
şahıslardan talep ettiği alacaklarını; borçlar işletmenin üçüncü şahıslara olan
yükümlülüklerini; öz kaynaklar işletmenin esas sermayesi ile dağıtılmamış kâ
rlarının ve dönem kâ rının toplamını, dönem zararı varsa bunun düşülmesini ifade
eder. O halde temel muhasebe eşitliği;
Aktif = Pasif
Başka bir deyişle,
Mevcutlar+Alacaklar=Borçlar+Öz kaynaklar
şeklinde yazılabilir. Özkaynakların, sermaye+kâ r veya - zarara eşit olması ve
kâ r ve zararın toplam gelirlerle toplam giderler farkından oluşması yüzünden
eşitlik daha da açık olarak,
Mevcutlar+Alacaklar=Borçlar+Sermaye+Gelirler-Giderler
Tek düzen bilanço şeklini hesap grupları olarak gösterecek olursak;
BİLANÇO
AKTİFPASİF
Dönen VarlıklarKısa Vadeli Yabancı Kaynaklar
Hazır Değerler Mali Borçlar
Menkul KıymetlerTicari Borçlar
Ticari Alacaklar Diğer Borçlar
Diğer Alacaklar Alınan Avanslar
Stoklar Öd.Vergi veDiğ.Yükümlülükler
Gelecek Aylara Ait Giderler ve Gid.Tah. Borç ve Gider Karşılıkları
Diğer Dönen Varlıklar Gelecek Aylara Ait Gel.ve Gelir Tahakkukları
Diğer Kısa Vad.Yab.Kaynaklar
Duran Varlıklar Uzun Vadeli Yabancı Kaynaklar
Ticari Alacaklar Mali Borçlar
Diğer Alacaklar Ticari Borçlar
Mali Duran Varlıklar Diğer Borçlar
Maddi Duran Varlıklar Alınan Avanslar
Maddi Olmayan Duran Varlıklar Borç ve Gider Karşılıkları
Özel Tükenmeye Tabi Varlıklar Gelecek Yıllara Ait Gelirler ve Gelir
Tahakkukları
Gelecek Yıllara ait Giderler ve Gider Tahakkukları
Diğer Duran Varlıklar
Özkaynaklar
Ödenmiş Sermaye
Sermaye Yedekleri
Kâ r Yedekleri
Geçmiş Yıllar Kâ rları
Geçmiş Yıllar Zararları (-)
Dönem Net Kâ rı (zararı)
Örnek:
X İşletmesinin 31.12.1991 tarihli Bilançosu
AktifPasif
Kasa 150 000Satıcılar 450 000
Bankalar 525 000Ödenecek vergi fonlar95 000
Alıcılar 340 000Dönem kârı vergi ve yasal yük. karşılığı 280 000
Ticari mallar 870 000Sermaye 1000 000
Tesis,makine ve cihazl. 500 000Dönem net kârı 360 000
Birikmiş amortismanlar 200 000
2 185 000 2 185 000
X işletmesinin 31.12.1991 tarihinde kasasında 150 000 TL, banka hesaplarında
toplam 525 000 TL, üçüncü şahıslardan veya işletmelerden 340 000 TL’ lık alacağı
870 000 TL değerinde ticari mal mevcutları, 500 000 TL değerinde makineleri,
üçüncü şahıslara veya işletmelere 450 000 TL’lık borcu, Vergi dairesine 95 000
TL’lık borcu ve 640 000 TL’lık dönem kâ rından hesaplanan 280 000 TL’lık vergi
ve yasal yükümlülük borcu vardır. İşletmenin bilançosundan sahip olduğu
makineler için şimdiye kadar 200 000 TL’lık aşınma ve yıpranma payı ayırmış
olduğu, işletme sahip ve sahiplerinin 1 000 000 TL sermaye koymuş oldukları ve
işletmenin 1991 yılındaki faaliyetinden dolayı 360 000 TL’lık net kâ r sağlamış
olduğu anlaşılmaktadır.
Gelir Tablosu
Gelir Tablosu, işletmenin belli bir dönemde elde ettiği tüm gelirler ile aynı
dönemde katlandığı bütün maliyet ve giderleri ve bunların sonucunda işletmenin
elde ettiği dönem net kâ rı veya zararını gösteren tablodur. Gelir tablosu mali
tablolar ilkelerine uygun tek düzen formlar şeklinde hazırlanır. Gelir tablosu
finansal analize uygun düzenlenmiştir.
Aşağıda özet bir gelir tablosunda yer alan gelir ve gider grupları
gösterilmiştir.
GELİR TABLOSU
Bütün Satışlar
Satıştan İndirimler (-)
Net Satışlar
Satışların Maliyeti (-)
Brüt Satış Kârı veya Zararı
Faaliyet Kârı veya Zararı
Diğer Faaliyetlerden Olağan Gelir ve Kârlar
Diğer Faaliyetlerden Gider ve Zararlar (-)
Finansman Giderleri (-)
Olağan Kâr ve Zarar
Olağandışı Gelir ve Kâ rlar
Olağandışı Gider ve Zararlar (-)
Dönem Kârı veya Zararı
Dönem Kâ rı,Vergi ve Diğ.Yasal Yükümlülükler Karşılıkları (-)
Dönem Net Kârı veya Zararı
FİNANSAL ANALİZ VE KONTROL
Firmanın mali durumu ile faaliyet sonuçlarının değerlendirilebilmesi, firmanın
amaçları ile tutarlı rasyonel kararlar alınabilmesi için,
Rasyolar
Kâra Geçiş Analizi
Fon, Fon Akım ve Nakit Akışı Analizleri
firmanın finansal analizinde kullanılabilecek araçlardan başlıcalarıdır.
Rasyolar:
Bir firmanın mali durumu, faaliyet sonuçları değerlendirilirken, firmanın mali
tablolarında görülen rakamlardan çok, bilanço ve gelir tablosunda yer alan
kalemler arasındaki ilişkiler daha anlamlı olamakta, bu nedenle finansal
analizde, rasyolardan geniş ölçüde yararlanılmaktadır. Rasyo, mali tablolarda
yer alan herhangi iki tablo arasındaki ilişkinin basit matematik ifadesi olarak
tanımlanabilir. Gerek mali analistler, gerek yöneticiler açısından önemli olan,
firmanın likidite durumu, borç ödeme gücü, finansman şekli, faaliyet sonuçları,
kâ rlılığı, iktisadi varlıklarını etkin biçimde kullanıp kullanmadığıdır.
Analizde sadece oranları hesaplamak tek başına yeterli değildir. Hesaplanan
oranların yorumlanması da çok önemlidir. Hesaplanan oranların değerlendirilmesi;
Hesaplanan oranların, firmanın geçmiş faaliyet dönemlerindeki oranları ile
karşılaştırılması,
Oranların, benzer firmaların oranları veya firmanın faaliyette bulunduğu
endüstri kolundaki tipik oranlar veya endüstri ortalaması ile
karşılaştırılması,
Deneyimler sonucu bulunmuş ve genel kural olarak kabul edilmiş değerlerle
karşılaştırılması suretiyle gerçekleştirilebilir.
Finansal Analiz Oranları
Likidite Oranları
Likidite oranları, firmanın kısa süreli borçlarını ödeme gücünü ölçmek, çalışma
(işletme) sermayesinin yeterli olup olmadığını saptayabilmekiçin
kullanılmaktadır.
Cari Oran: Firmanın kısa süreli borçlarını ödeme gücünü ölçmek ve net işletme
(çalışma) sermayesinin yeterli olup olmadığını saptayabilmek için hesaplanır.
Genel bir kural olarak oranın 1.5’in altına düşmemesinde yarar vardır. Net
işletme sermayesi, dönen varlıklar ile kısa süreli borçlar arasındaki olumlu
farktır.
Cari Oran= Dönen Varlıklar / Kısa Süreli Borçlar
Dönen Varlıklar / Toplam Borçlar: Dönen varlıkların toplam borçları karşılamaya
yeterli olup olmadığını saptamak için kullanılır. 1’in üstünde olmalıdır.
Likidite Oranı: Cari oranı tamamlayan, daha anlamlı kılan bir orandır. Paraya
çevrilmesi zaman alabilecek olan değerlere yer verilmediğinden daha duyarlı bir
ölçüdür. Oran 1 veya %100 ise, firmanın alacaklarını tahsil ettiğini ve
portföyündeki menkul değerleri bilançoda gösterilen tutar üzerinden paraya
çevrilebildiği taktirde, stoklardan satış yapmasa dahi, kısa süreli borçlarını
ödeyebileceğidir. Oranın artış göstermesi ve 1’in üstünde olması, firmanın
alacaklarının tamamını tahsil ettiği ve kısa süreli borçlarını ödeyebileceğini
gösterir.
Likidite Oranı (Hazır Kıymetler Oranı-Acid Test Rasyo)=
(Kasa+Bankalar+Serbest Menkul Değerler+Alacaklar) / Kısa Süreli Borçlar
Nakit Oranı: Bu oran, likidite oranına göre daha katı bir ölçü olarak kabul
edilebilir. Firmanın satışlarının durması ve alacaklarını tahsil edememesi
durumunda, kısa süreli borçlarını karşılayabilme gücünü göstermektedir. 0.2’nin
altına düşmemesi gerekir.
Nakit Oranı=(Kasa+Bankalar+Serbest Menkul Değerler)/ Kısa Süreli Borçlar
Likidite Riski: Bir firma, kısa süreli borçlarındaki artış hızından daha yüksek
oranda nakit yaratmalı ve oran artış göstermelidir.
Likidite Riski= Satışlar / Kısa Süreli Borçlar
Mali Bünye (Finansal Yapı) Oranları
Borçlar / Aktif Toplamı: Kaldıraç oranı olarak danitelendirilen bu oran,
aktiflerin yüzde kaçının borçlarla finanse edildiğini belirler. Oranın yüksek
olması, firmanın faiz ve ana para taksitlerini ödeyememe nedeniyle mali yönden
güç durumlara düşme olasılığının yüksek olduğunu gösterir.Genellikle oranın
%50’nin üzerine yükselmesi tehlikeli olabilir.
Öz Sermaye / Aktif Toplamı: Bu oran, firmanın kaynaklarının yüzde kaçının
firmanın sahipleri tarafından sağlandığını gösterir.
Borçlar / Öz Sermaye: Firmanın borçlanma yoluyla sağladığı yabancı kaynak ile,
firma sahiplerinin kattığı sermaye arasındaki ilişkiyi gösterir. Bu oranın düşüş
göstermesi ve oranın 1’den küçük olması son derece olumludur.
Kısa Süreli Borçlar / Aktif Toplamı: Bu oran, firmanın iktisadi varlıklarının
yüzde kaçını kısa süreli yabancı kaynaklarla finanse ettiğini ortaya koyar.
Kısa Süreli Borçlar / Toplam Borçlar : Normal şartlarda, kısa süreli borçların
borçlar içinde göreli öneminin artması, kısa süreli borçlar sık sık yenilenmek
durumunda olduğundan, firmada borç ödeme sorunu olabilir.
Maddi Duran Varlıklar / Özsermaye: Bu oran, firmanın özsermayesinin ne ölçüde
maddi duran varlıkların finansmanında kullanıldığını göstermektedir.
Ödenmiş Sermaye / Özsermaye: Bu oranın oldukça düşük olması, şirketin
otofinansmana ağırlık verdiğini, elde ettiği kâ rların önemli bir bölümünü
dağıtmayarak özsermaye artışı yoluna gittiğini göstermektedir.
Aktivite Oranları
Alacak Devir Hızı: Bu oran, alacakların paraya dönüşüm çabukluğu, likiditesini
gösteren bir ölçüdür.
Alacak Devir Hızı= Kredili Satışlar Tutarı / Ticari Alacaklar
Stok Devir Hızı: Bir firmada stoklar ne hızla satılmaktadır? Stok devir hızı, bu
soruya ve stokların likiditesine iyi bir gösterge oluşturmaktadır.
Stok Devir Hızı= Satılan Mal Maliyeti / Ortalama Stok
Net İşletme Sermayesi Devir Hızı: Bu oran net işletme sermayesinin ne ölçüde
etkin kullanıldığının bir göstergesidir.
Net İşletme Sermayesi (Dönen Varlıklar-Kısa Süreli Borçlar) Devir Hızı=
Net Satış Tutarı / Ortalama Net İşletme Sermayesi
Dönen Varlıklar Devir Hızı: Hesap döneminde dönen varlıların kaç kez
yenilendiğini ortaya koyar.
Dönen Varlıklar (Brüt İşletme Sermayesi) Devir Hızı=
Net Satışlar / Dönen Varlıklar (İşletme Sermayesi)
Maddi Duran Varlıklar Devir Hızı: Firmanın maddi duran varlıklara aşırı yatırım
yapıp yapmadığını göstermek için kullanılır.
Maddi Duran Varlıklar Devir Hızı=Net Satış Tutar/ Maddi Duran Varlıklar
Aktif Devir Hızı: Bir işletmede sermaye yoğun teknoloji kullanımının bir
göstergesi olarak yorumlanabilir.Büyük ölçüde, bir işletmenin aktif yapısı
içinde duran varlıkların göreli önemini yansıtır.
Aktif Devir Hızı= Net satış Tutarı/ Aktif Toplamı
Özsermaye Devir Hızı: Şirketin Özsermayesini ne ölçüde etkin kullandığını ifade
eden bir göstergedir.
Özsermaye Devir Hızı=Net Satış Tutarı / Ortalama Özsermaye
Kâ rlılığı Gösteren oranlar (Yatırıma Göre)
Net Kâ r / Özsermaye: Bu oran, firma sahipleri tarafından sağlanan sermayenin
bir birimine düşen kâ r nispetini ortaya koyar. Oran yeterli gibi gözükse bile,
şirketin sermayesini daha kâ rlı bir şekilde kullanma olanağına sahip olup
olmadığına bakmak gerekir.
Vergi Öncesi Kâ r / Özsermaye: Vergi oranlarındaki değişiklik, vergi sonrası net
kâ rı etkilediğinden, firmanın bir önceki yıla kıyasla, oranın düşmesi veya
artması, vergi oranlarının yeniden düzenlenmesi gibi, tamamen işletme dışı bir
nedenden ileri gelebilir.
Net Kâ r / Net Aktif Toplamı: Firmanın yapmış olduğu yatırımın kâ rlılığını,
aktif değerlerin ne ölçüde verimli kullanıldığını göstermek için
kullanılmaktadır.
Faiz ve Vergiden Önceki Kâ r / Net Aktif Toplamı: Ekonomik rantabilite olarak da
nitelendirilen bu oran, bir firmanın kaynaklarını ne ölçüde kullandığını
göstermektedir.
Birikmeli (Kümülatif) Kâ rlılık Oranı: Bu oran firmanın kâ r dağıtım politikası
konusunda ışık tutar.
Birikmeli Kâ rlılık Oranı= Dağıtılmamış Kâ rlar Toplamı / Aktif Toplamı
Kâ rlılığı Gösteren Oranlar (Satışlara Göre)
Brüt Satış Kâ rı / Net Satış Tutarı: Bir firmanın brüt satış kâ rı, firmanın
faaliyet giderleri ile diğer giderlerini karşılayabilecek ve firma sahiplerine
yeterli bir kâ r sağlayacak düzeyde olmalıdır.
Faaliyet Kâ rı / Net Satış Tutarı:İş hacmi rantabilitesi olarak da
nitelendirilen bu oran,bir firmanın esas faaliyetinin ne ölçüde kâ rlı olduğunu
ortaya koyar.
Net Kâ r / Net Satış Tutarı: Satışlarla kâ r arasındaki ilişkiyi gösteren
oranların birlikte incelenmesi, firmanın faaliyetinin ve faaliyet sonuçlarının
daha iyi kavranmasına yol açar.