A.İŞLETME KURMA NEDENLERİ
İşletmeler toplumsal ihtiyaçları karşılamak için mal ve hizmet üreten iktisadi birimleridir. İktisadi birimin sürekli veya geçici oluşu, kendisine ve başkasına mal ve hizmet üretmesi, sahibinin tek ya da çok olması, liberal, sosyalist veya karma bir ekonomik düzende işlemesi, sahibinin kişi özel sektör tüzel kişisi veya devlet oluşu iktisadi birimin işletme sayılabilmesine engel değildir. Esas olan, iktisadi birimin fayda yaratması, bir diğer ifadeyle, insan ihtiyaçlarını karşılayacak mal ve hizmetin üretilmesidir.
İşletmeler yararlı mal ve hizmet üretir. Mal ve hizmetlerin yararlı olması onların insan ihtiyaçlarını karşılayabilmesi ve bu yararın elde edilebilmesi belirli bir çabanın harcanmasına bağlıdır. İşletmelerin kuruluş nedeni insanların ihtiyaç duyduğu mal ve hizmeti üretmektir. İşletmeciler söz konusu ihtiyaçları karşılayarak kendilerine kar ve ya başka biçimde yarar sağlamayı amaçlarlar. Böylece tüm işletmelerin kuruluş nedeni aynı olmasına karşın kişilerin ve kurumların işletme kurma nedenleri farklı olabilmektedir. İşletmeler yalnızca kar gayesi güden kişiler tarafından kurulmazlar. Yerel yönetimler vakıf kuruluşları ve devlet gibi işletme kurucularının işletme kurma nedenleri farklıdır. Burada işletmenin devamlılığı için kazanç elde etmesi gerekse de kar sağlamak ikinci plandadır.
İşletmenin kuruluşuna neden olan faktörler şunlardır:
1. Bağımsız çalışma= Bağımsız çalışmak suretiyle kendi kendinin patronu olan kişiler davranışlarında ve kararlarında daha özgür hareket edebilme imkânına sahip olurlar. İnsanların başkasının emir ve yasaklarına göre yaşamak istememeleri işletme kurmanın nedenlerinden biridir. Bazı durumlarda ortaklık durumunda sağlanacak destekle elde edilebilecek daha yüksek gelir düzeyinden bağımsız olmak uğruna vazgeçilir. Çünkü bağımsız olmak toplum önünde itibar sağlar. Buda kişide psikolojik doyuma neden olur.
2. Daha fazla para kazanmak: Kamuda sabit ve sınırlı bir ücretle çalışmak yerine insanlar kendiişlerini kurmak suretiyle daha fazla gelir elde etmeyi düşüne bilirler. Zarar etme riskine karşın fazla para kazanabilme arzusu kişileri işletme kurmaya itebilir. Başarılı olma durumunda daha yüksek gelir elde etmek insanları işletme kurmaya teşvik eder.
3. Miras yoluyla işletme sahipliği: Gerçek kişi işletmelerinde işletme sahibinin ölümü halinde işletmenin sahipliği varislerine geçer. Tüzel kişiliklerde ise (ortaklıklar) mirasçılar ortağın haklarına sahip olurlar.
4. Yeni bir buluş veya fikri pazara sunmak: Yeni buluşu veya iş düşüncesi olan kişiler bundan yarar sağlamayı düşündükleri zaman işletme kurma gereği duyarlar. Yeni buluşlar ve fikirler başka firmalar aracılığıyla kullanılabileceği gibi kişinin riske katlanması durumunda ir işletme kurması kaçınılmaz olur. Yeni bir buluşu veya fikri hayata geçirebilmek için kurulan işletmeler genellikle küçük ve orta ölçekli işletme şeklindedir.
5. Başka fırsatların yokluğu: Arzu ettikleri bir işe giremeyen kişiler zor şartlarda da olsa işletme kurmak durumunda kalırlar. Bunun yanında kendilerine ek gelir sağlamayı amaç edinen şahıslarda işletme kurma gereği duyarlar. Sermaye sahibi insanlar sermayelerini değerlendirebilecekleri daha uygun alanlar bulamaz iseler kendi işletmelerini kurarlar.
6. Toplumda itibar sağlamak: Paraya fazla ihtiyaç duymayan veya yeterli kazancı olan kişiler itibar sağlamak amacıyla işletme kurarlar. Bir işletmenin sahibi olmak kişilere toplumda belirli bir sosyal statü sağlar. Kişi daha fazla aşarı elde etmek ve toplumsal itibarını arttırmak için işyeri kurarlar.
7. Ülke ekonomisine katkıda bulunmak: Kazan isteğinin yanında kazanç üzerinden devlete ödeyeceği vergilerin, kuracağı işletmenin istihdama olumlu katkılarını toplam üretimde sağlayacağı artışları ve bölgesel veya ulusal düzeyde ülke ekonomisine katkıda bulunmayı gaye edinen vatanperver girişimciler için işletme kurmak amaçlarına ulaşmanın önemli aracı durumundadır.
B. İŞLETMELERİN AMAÇLARI
İşletme yönetimi açısından amaç işletmenin kuruluş ve var oluş nedenidir. İşletme amaçları işletmenin gelecekte ulaşmak istediği yeri gösterir. İşletmelerin kuruluş amaçları şunlardır:
1. Uzun dönemde kar elde etmek: çalışmaların bir ölçütü olan ve işletme amaçlarının gerçekleşme düzeyini gösteren kar özel işletmeler için temel amaçtır. İşletme bilimi açısından kar işletmenin belli bir çalışma döneminde elde ettiği gelirlerden aynı dönemde yapılan tüm giderler çıkarıldıktan sonra kalan olumlu farktır. Genel kabul gören muhasebe İlkerli uyarınca bir hesap döneminin karını
[(Net satışlar + Diğer gelirler) – (Satışların maliyeti+faaliyet giderleri+diğer giderler)]=KÂR
Şeklinde ifade ederiz. Ticari karda denilen bu kardan ödenmesi gereken vergi düşüldükten sonra bulunan kara dağıtımdan önceki kar denilir. Üretilen bir mal veya hizmetin fırsat maliyeti üretimden vazgeçilen mal veya hizmetin miktarı veya değeridir. Kazanç açısından önemli olan mal veya hizmet üretiminden yola çıkılarak ulaşılan net kardır
2. Topluma hizmet sunmak: İnsanlar bir işletmeyi 3 nedenle tercih ederler; sattıkları mal veya hizmetin kalitesi, fiyatı ve hizmet sunum biçimi. İşletmelerin topluma verdiği hizmet toplumsal hizmet ve tüketicilere hizmet başlıkları altında incelenebilir. Toluma hizmeti dolaylı hizmet ve dolaysız hizmet şeklinde sınıflandırmak mümkündür. Dolaylı hizmet özel işletmelerin asıl amaçları kar olmasına rağmen üretim faaliyetleri esnasında yerine getirdikleri kimi toplumsal hizmetlerdir. Dolaysız hizmet ise daha çok sosyal amaçlı kuruluşlar ile kamu iletmeleri tarafından gerçekleştirilir.
3. Ömrünü sürekli kılmak: Bir işletme ömrünü sürdüremedikçe diğer hiç biri amacını gerçekleştiremez. Bu nedenle bir işletmenin en başta gelen amacı varlığını sürdürmesidir. İşletmenin varlığını sürdürmesi belli bir karlılık düzeyinde çalışmasına kısaca faaliyet giderlerinin faaliyet gelirlerinden daha az olmasına bağlıdır. Bu işletmenin optimum kuruluş yerinde optimum büyüklükte olması ile sağlanabilir.
İşletmeler genel olarak kısa bir dönemde faaliyet göstermek amacıyla kurulmaz. İhtiyaç duyulan mal ve hizmeti üretip yeterli düzeyde gelir elde ederek uzun dönede kar etmek böylece piyasada kalıcı olmak isterler. Uzun ömürlü olmak işletme için güvenli bir gelir kaynağı anlamına gelirken kalifiye personelin gelecek endişesi duymadan güven içinde çalışabilecekleri bir iş ortamı oluşturulmuş olur.
4. Sürekli büyümek: İşletmelerin ekonomik bir amacı olarak büyüme belli bir zaman süreci içinde işletmenin belli bir ölçekten başlayarak yapısını oluşturan maddi ve benzeri unsurlarda meydana gelen niceliksel ve niteliksel değişim ve gelişim faaliyetidir. Bu faaliyet karlarda satışlarda Pazar payında ve üretimdeki artışlar şeklinde kendini gösterir. İşletmeyi oluşturan unsurlar niceliksel ve niteliksel olmak üzere ki kısma ayrılır. Niceliksel veya fiziksel büyümede işletmenin somut unsurlarında bir artma ve çoğalma söz konusu olur. Niteliksel büyüme İşletmenin yönetim yaklaşımlarında misyon ve vizyonunda stratejisinde her şeyden önemlisi sahip olduğu örgütsel imajında işletme lehine bir gelişmeyi ifade eder. Yukarda belirtildiği gibi büyüme sadece hacim artışı değildir. İşletme faaliyetlerinde nitelik ve kalite artışı da bir büyüme şeklidir. Buna göre büyüme hacim artışı şeklinde gerçekleşiyorsa buna niceliksel ya da yatay büyüme denir. Eğer büyüme işletmenin faaliyetlerinde bir kalite ve nitelik artışı meydana getiriyorsa bunada dikey yada niteliksel büyüme denir.
C. İŞLETMENİN SORUMLULUKLARI
İşletmeler yapısı amacı ve işleyişi açısından ekonomik olmak zorundadır. Bu zorunluluk işletmecilik dalında, izlenmesi gereken bilimsel nitelikli ilkelerin ötesinde, bir bakıma belirli bir çevrenin arzu ve baskısından ileri gelir. İşletmenin çevresine karşı sosyal, ekonomik ve yasal bazı sorumlulukları vardır.
1.İşletmelerin Sosyal Sorumlulukları: İşletmelerin sosyal sorumluluğu, üretim ve tüketim faaliyetlerini sosyal fayda sağlayacak, ya da en azından sosyal maliyete neden olmayacak biçimde sürdürmektir. Günümüzde işletmelerin sosyal sorumluluklarına ilişkin iki zıt görüş bulunmaktadır. İlki işletmelerin yalnızca ekonomik sorumlulukları olduğu, toplumsal sorumluluklarının bulunmadığını savunan görüştür. Diğeri ise, toplumda önemli yeri olan işletmelerin sosyal sorumluluklardan kaçınmalarının mümkün olmadığını savunan görüştür. İşletmelerin sosyal sorumlulukları arasında yeni istihdam alanları açılarak işsizliğin önlenmesi, geri kalmış bölgelerin kalkındırılması, işyerlerinde çalışanların hizmet içi eğitimle bilgi ve becerilerinin artırılması, konut ve alt yapı hizmetleri yer alır. Ayrıca işletmelerin gelirlerini tam olarak beyan edip, vergilerini ödemeleri yasal yükümlülükleri olmanın yanında, aynı zamanda sosyal sorumluluklarıdır.
2.İşletmelerin Ekonomik Sorumlulukları: İşletmelerin öncelikli ekonomik sorumluluğu, kıt kaynakların rasyonel kullanımını sağlamaktır. Zira işletmeler toplum ihtiyaçlarını uygun kalite ve fiyattan sağlayabildikleri ölçüde ayakta kalabilirler. Ekonomik alt birimler olan işletmelerin başarısı, genel ekonomik sistemin başarısı demektir
Her bir işletmenin, üretim faktörü veya yarı mamul satın aldığı, ayrıca ürün veya yarı mamul sattığı işletmeler ve rakip konumda olduğu işletmeler vardır. Bu işletmeler arasında dürüstlük ve iş ahlakının yerleştirilmesi ekonomik sorumluluğun kapsamına girer.
3.İşletmelerin Ahlaki Sorumlulukları: Her toplumda dürüstlük, adaletli olma, hakkaniyet gibi ahlaki değerler vardır ve bunların sürekli korunması gerekir. İşletme Ahlakı, bugün kullanılan ahlak tanımlarından daha karmaşıktır. Bu yüzyılın başındaki kötü günlere dönüldüğünde, endüstri işletmelerinde üstün gelen sorumluluklardan birisinin sadece kar elde etmek olduğunu görüyoruz.
4.İşletmenin Sahiplerine Karşı Sorumlulukları: İşletmenin sahip veya sahipleri, işletmeye koydukları sermayeden en yüksek düzeyde kar elde etmeyi isterler. Özellikle özel işletmelerin en önemli amaçlarından birinin kar sağlamak olduğu düşünülünce işletme sahiplerinin kar beklentisi doğal bir durumdur. İşletmenin yüksek düzeyde kar sağlaması, kuruluş yeri faktörlerini dikkate alarak kurulmasına ve etkin yönetimle mümkündür.
5.İşletmenin Çalışanlarına Karşı Sorumlulukları: İşletmenin her düzeyinde çalışanlarını koruması, onlara iş güvenliği sağlaması, kendilerini geliştirmelerine fırsat tanıması, önemli işletme sorumlulukları arasındadır.
İşletmelerin çalışanlarına karşı bir diğer sorumluluğu, onları psikolojik, zihinsel ve fiziksel açıdan korumaktır. İşletme bunu uygun bir örgütsel iklim ve kültür oluşturarak başarabilir.
6.İşletmenin Tüketiciye Karşı Sorumlulukları: Müşteri işletmeden mal veya hizmet alırken önce kalitesine, fiyatına ve eğer satın alınan şey hizmet ise hizmetin sunum biçimine dikkat eder. Aslında müşteri bir mal veya hizmet satın alımında bu faktörlerin üçünü her zaman bir arada değerlendirir.
7.İşletmenin Devlete Karşı Sorumlulukları: Yüksek gelir sağlamak, gelirlerin tamamını göstermek ve vergi konusunda dürüst ve duyarlı olma, işletmenin devlete karşı önemli sorumlulukları arasındadır İşletmenin devlete karşı sorumluluklarını yerine getirmesi, uzun vadede kendi çıkarına olan bir durumdur.